شش وجه مختلف در آئین و مسلک ژاپنی‌ها
سَر سخن: در این مقاله قرار است به صورت اجمالی و خیلی کوتاه، در مورد ابعاد و چهره‌های مختلف دین و آئین ژاپنی‌ها صحبت کنیم. فرهنگی که کمتر از غرب و خاورمیانه، تحت نفوذ ادیان ابراهیمی قرار گرفت و توانست با ترکیب مفاهیم فلسفلی، فرهنگی و دینی مختلف از کنفوسیوس، بودیسم، تائوئیسم و شینتوئیسم، آداب و سنت‌های خاص و منحصربفردی در دل خود ایجاد کند.
شش وجه مختلف در آئین و مسلک ژاپنی‌ها
نیپون کوکو! این نامی است که ژاپنی‌ها روی سرزمین خود نهاده‌اند. به معنی خاستگاه خورشید.
آداب، رسوم و فرهنگ ژاپن همیشه برایم جذاب بوده است. طبیعت جذاب، نظم و انضباط، نوع دوستی، نرخ جرم پایین، تکنولوژی، کُشتی سومو، غذاهای ژاپنی، فرهنگ سامورائی، شکوفه‌های گیلاس و البته، شینتوئیسم. هرچند جذابیت‌های زیادی در مورد ژاپن و مردم آن وجود دارد، اما یکی از جالب‌توجه‌ترین چیزها، نوع نگاه‌شان به مسائل متافیزیکی، آموزش اخلاق، معنویت، قدرت سیاسی مشروع، وحدتِ آداب و سنت‌هاست. بر خلاف بسیاری از کشورها، ژاپنی‌ها، پیروی از دین خاصی را انتخاب نکردند و به جای آن، از شش فلسفه و آئینِ مختلف برای توضیح چنین مسائلی استفاده کرده‌اند.
ژاپن و نگاه آن به دین، اخلاق و ماوراءالطبیعه
غرب و خاورمیانه از دین به عنوان یک نظام فراگیر از قوانین اخلاقی، معنویت و مابعدالطبیعه استفاده می‌کنند. این نظام فراگیر همچنین در مورد اینکه «چرا جهان اینگونه است؟» یا «زندگی چیست؟» یا «پس از مرگ چه اتفاقی می‌افتد؟» تصمیم‌گیری می‌کند. هرچند هیچ نمونۀ کامل و جامعی در این خصوص وجود ندارد، اما یکی از بهترین مراجع برای درک چنین پرسش‌هایی، ژاپن و آئین شینتوئیسم است.
شینتوئیسم، بودیسم و کنفوسیانیسم
ژاپن، دو دین رسمی دارد: شینتوئیسم و بودیسم. همچنین یک دین غیررسمی به نام کنفوسیانیسم نیز دارد که اتفاقاً در زندگی روزمره از دو دین دیگر دارای اهمیت بیشتری است. ژاپنی‌ها بر خلاف چینی‌ها قبل از انقلاب کمونیستی، پیروی از یکی از این ادیان را انتخاب نکردند. آن‌ها شروع به پیروی از هر یک از این‌ها کردند؛ زیرا عقیده‌شان بر این بود که این ادیان، مکمل یکدیگرند. جالب است که هیچ‌کدام از این ادیان، خدایان ندارند. امروزه کنفوسیانیسم و بودیسم، به عنوان فلسفه یا نوعی آموزش زندگی در نظر گرفته می‌شوند. اما شنتوئیسم آن قدر منحصربفرد است که نمی‌توان آن را در هیچ فرقه‌ای جای داد.
- آئین کنفوسیوس، قوانین اخلاقی را فراهم می‌کند. نظامی که جامعه را در کنار هم نگه می‌دارد و جایگاه هر فرد در اجتماع را تنظیم می‌کند.
- بودیسم، معنویت را فراهم می‌کند. آئینی که برای ایجاد صلح با خود و جهان و نیز رهایی از استرس و احساسات منفی تلاش می‌کند. این روشی برای خودسازی است که معمولاً به تنهایی انجام می‌شود.
اما شینتوئیسم، بسیار فراگیرتر از این دو است و ابعاد مختلفی را شامل می‌شود.
شینتوئیسم، آئینِ «کامی» و ارواح طبیعت
شینتوئیسم در اصل، شکلی از آنیمیسم است. آنیمیسم (Animism)، آئینی است که گرایندگان آن اعتقاد دارند که تمامی عناصر طبیعت دارای روح و جان هستند و زنده‌اند. به همین دلیل به آنیمیسم، «جان‌باوری» یا «زنده‌انگاری» نیز گفته می‌شود. شینتو در لغت به معنای «راه کامی» است. واژۀ کامی (Kami) اغلب به اشتباه تحت عنوان خدایان ترجمه می‌شود. اما در واقع به آنچه غربی‌ها تحت عنوان ارواح یا پری می‌شناسند نزدیک‌تر است. تصادفی نیست که بسیاری از ژاپنی‌های بالغ همچنان به ارواح اعتقاد دارند.
ارواح طبیعت اغلب در انیمه‌ها و مانگاهای ژاپنی‌های حضور دارند. مثلاً در فیلم پرنسس مونونوکه، اثر هایائو میازاکی، نمونه‌های جذابی از آن‌ها را دیدیم. کامی‌ها، خدایان به معنای غربی کلمه نیستند. زیرا فاقد ویژگی‌های انسانی بوده و چندان اهمیتی هم به انسان‌ها نمی‌دهند و چندان هم باهوش نیستند. کامی‌ها، قدرت‌های ماوراءالطبیعۀ تکامل‌یافته‌تر از ارواح و پری‌ها در داستان‌های عامیانۀ اروپایی نیستند. کامی‌ها در دنیای ما زندگی می‌کنند، نه بهشی دور. آن‌ها کنترل خاصی بر زندگی انسان‌ها ندارند. بسیاری از اندیشمندان ژاپنی و خارجی، از این جنبه از شینتوئیسم، تحت عنوان «پرستش کامی» یاد کرده‌اند.
شینتو، تاریخچه و باورهای آن
آئین شینتو، ایزدبانوی خورشید به نام «آماتراسو» را نگهبان سرزمین اجدادی می‌داند و خاندان امپراتوری را از نسل این خدا و تسجم او می‌شمارد. هدف این آئین، تحقق و تکمیل ارادۀ کامی و نیاکان در خانواده، جامعه و ملت است. انسان‌ها نیز مانند کل طبیعت، فرزندان کامی هستند.
برخورد و تأثیرات آئین‌های شینتو و بودا بر یکدیگر
آئین بودایی در حدود سال 552 میلای وارد ژاپن شد و پس از برخورد با شینتوئیسم، سرانجام بسیاری از عناصر بودایی را به مذهب شینتو انتقال داد. پرستش خدایان ملی و امپراتور و نیز وطن‌پرستی از آداب این آئین هستند. نوعی فتوت به نام «بوشیدو» وجود دارد که تحت عنوانِ «راه‌ورسم سامورائی» نیز شناخته می‌شود. این فتوت به معنی طریقۀ دلاوران است که تا حدودی از آئین ذن الهام گرفته شده است که جوانمردی و مقاومت برای شرف را الزام می‌کند. آئین شینتو تا کنون بارها بازسازی شده است و پرستش امپراتور از سال 1946 توسط خود وی منسوخ گردید.
بودیسم در ژاپن در قرن 8 میلادی کاملاً رواج یافت و به طور رسمی پذیرفته شد. در آن زمان لازم شد که میان آئین کهنِ شینتو و آئینِ نورسیدۀ بودایی، تلفیقی صورت بگیرد. در آن هنگام برخی از روحانیون بودایی اعلام کردند که در مکاشفات خود دریافته‌اند که خدایان باستانی ژاپن در حقیقت هر کدام بودیست بوده‌اند و در آنجا ظهور کرده‌اند. همچنین گفتند که آماتراسو، همان ظهور کامل بودا در کشور ژاپن بوده است. ترکیب این دو آئین، مکتب تازه‌ای به نام ریوبو را شکل داد که به معنای شینتوی ترکیبی بود. بدین ترتیب، آئین شینتو نوسازی و احیاء شد.
خلقت جهان از نظر شینتوئیسم
طبق باور شینتوها، در این دنیا هیچ نبوده و سپس اولین کامی به نام «آمِنو مینا کانوشی» خودبه‌خود به وجود آمده است. او، روح ستارۀ شمالیست که همراه با دو کامیِ دیگر، عوامل خلقت جهان و کامی‌های دیگر هستند. دو تا از کامی‌ها به نام‌های «ایزاناگی» و «ایزانامی» مأمور شدند تا با نیزه‌ای که به آن‌ها داده شده، سرزمینی جدید را خلق کنند. بدین ترتیب، هشت جزیره به وجود آمد که همان جزایر ژاپن هستند. همچنین آماتراسو، الهۀ خورشید، از چشم چپ یکی از آن‌ها متولد شد. امپراتورهای ژاپن نیز از نسل اولین امپراتور ژاپن هستند که او نیز، نوۀ آماتراسو بوده است.
خدایان محبوب در ژاپن
محبوب‌ترین خدایان مورد احترام در زیارتگاه‌های شینتو، هاچیمان و ایناماری نام دارند. هاچیمان، خدای جنگ و ایناری، الهه باروری و کشاورزی هستند. ایناری، پاسخی به یکی از اساسی‌ترین نیازها و عمیق‌ترین دغدغه‌های انسان است: ترس از نداشتن غذای کافی و ناتوانی در تولید مثل. تعجب‌آور نیست که زیارتگاه‌های ایناری در همه جای ژاپن وجود دارند و عرضۀ برنج همچنان رایج است.
الهه‌های باروری همیشه در میان همۀ جوامع مشترک از محبوب‌ترین‌ها بوده‌اند. اروپای پیش از مسیحیت نیز از این قاعده مستثنی نبود. آفرودیتِ یونان، ونوسِ روم و نورسِ فریگ نیز از همین قاعده بودند. فرقۀ الهۀ باروریِ مصر، ایزیس، حتی در یک مقطع به گسترده‌ترین فرقه در تمام امپراتوری روم تبدیل شد. کاتولیک، حتی الهه‌های باروری جایگزین خود را به شکل مریم باکره، سنت کاترین و سنت آنا دارد.
هاچیمان، خدای جنگ شینتو، معادل تقریبی مریخ، آرس، ثور و اودین، محبوب‌ترین خدایان در میان مردان است. او نشان‌دهندۀ میل نهفتۀ مردانه به قدرت، اقتدار و شکوه است.
خدای خدایان در شینتوئیسم
بزرگترین خدا در شینتوئیسم معمولاً «اوکامی» نامیده می‌شود. اوکامی به معنای کامیِ بزرگ است که آن را از کامی‌های دیگر شینتو متمایز می‌کند. گفته می‌شود برخی از خدایان بودایی که خود تحت تأثیر آئین هندو هستند، در ژاپن به شکل کامی ظاهر می‌شوند. این مفهوم تحت عنوان «هونجی سوجاکو» شناخته می‌شود.
سنت‌های شینتوئیسم و میکوشی‌ها
شینتوئیسم وجه سومی دارد که آن را از آنیمیسم متمایز می‌کند. این، مجموعه‌ای از آداب، رسوم و سنت‌های ژاپنی است. اگرچه بسیاری از آن‌ها معمولاً در زیارتگاه‌های شینتو اتفاق می‌افتند یا مفهوم مذهبی چندانی در ارتباط با آن‌ها وجود ندارد. آن‌ها فقط سنت‌هایی هستند که در بافت رسمی زیارتگاه‌های شینتو انجام می‌شوند. عروسی‌های ژاپنی در حضور هیچ خدایی برگزار نمی‌شوند. اساطیر ژاپنی حتی خدایی برای عشق یا ازدواج ندارند. ماتسوری یا جشنواره‌های ژاپنی شامل ژره رفتن زیارتگاه‌های قابل حمل در خیابان هستند. به چنین زیارتگاه‌هایی، «میکوشی» گفته می‌شود.
گفته می‌شود که میکوشی، حامل کامی محلی است. گرچه این کامی فاقد نام و هویت است و صرفاً به عنوان بهانه‌ای نمادین برای جشنواره عمل می‌کند. اما در اصل شباهتی به بزرگداشت یک خدا ندارد. علاوه بر این، مراسم‌های دیگری نیز در این آئین انجام می‌شوند که بی‌شباهت به خرافات و باورهای خرافی نیست:
- ستابون: جشنواره پرتاب لوبیا برای بیرون راندن ارواح شیطانی
- شیچی‌گوسان: مراسم رسیدن به سن
- هیناماتسوری: مشاهدۀ شکوفه‌های گیلاس
چنین مراسم‌هایی صرفاً بر اساس سنت انجام می‌شوند و ارتباطی به اعتقاد به خدایان ندارند. با این حال بخشی از فرهنگ هستند که به عنوان نیاز به طبقه‌بندی شینتوئیسم پدید آمده‌اند.
تائوئیسم: فلسفۀ چینی که راه خود به ژاپن را پیدا کرد
یکی دیگر از فلسفه‌های چینی که گاهی اوقات به دلیل معابد مختلف و اعتقادات ماوراء طبیعی به عنوان دین طبقه‌بندی می‌شود، تائوئیسم است. اگرچه تائوئیسم هیچوقت به طور رسمی در ژاپن رسمیت پیدا نکرد اما تقریباً تمام مفاهیم و ایده‌های آن به عنوان بخشی از فرهنگ چینی، همراه با آئین کنفوسیوس و بودیسم به ژاپن وارد شد. این مفاهیم شامل طالع‌بینی چینی، دوگانگی یین‌ویانگ، نیروی حیات چی، فنگ‌شویی، طب سنتی چینی و هنرهای رزمی چینی هستند. همۀ این‌ها به بخشی از فرهنگ ژاپن تبدیل شده‌اند.
حرفِ آخری!
همانطور که دیدیم، دین ژاپنی دارای 6 چهره است:
- کنفوسیانیسم برای بیان اخلاق انسانی
- بودیسم برای معنویت و زندگی پس از مرگ
- شینتوئیسم جان‌گرا برای تبیین اسرار مادر طبیعت
- شینتوئیسم چند خدایی برای ایجاد مشروعیت در قدرت‌های سیاسی و پاسخ به دغدغه‌های اساسی زندگی
- شینتوئیسم فرهنگی برای حفظ آداب و رسوم، سنت و فرهنگ ژاپنی
- تائوئیسم به عنوان بخشی از خرافات عامیانۀ ژاپن و میراث فرهنگی آن
نوآوری بزرگ یهودیت، مسیحیت و اسلام این بود که تمام عناصر پنج‌گانه را در یک مجموعۀ واحد ترکیب کرد و همه چیز را تحت فرمان یک خدا دانا و قادر مطلق قرار داد. انسجام کلیم، رد هر بخشی از دین را برای مؤمنان، بسیار دشوار می‌کند. درک چگونگی شکل‌گیری ادیان، اولین قدم در جهت ساختارشکنی آن و آزادسازی ذهن است.